Społeczeństwo informacyjne – fragment pracy licencjackiej

Z okazji ukończenia mojej pracy licencjackiej postanowiłem umieścić na blogu kilka z jej ciekawszych fragmentów – dodam jeszcze, że wszystkie pochodzą z rozdziału dotyczącego charakterystyki społeczeństwa informacyjnego. Być może komuś przydadzą się te informacje ;-) Bibliografia dostępna jest na samym dole.

kilka słów wstępu…

Społeczeństwo informacyjne jest przez uczonych i teoretyków różnorako określane i definiowane. Zamiennie bywa nazywane społeczeństwem: postindustrialnym, postkapitalistycznym, postmodernistycznym, ponowoczesnym, konsumpcyjnym, sieciowym, technologicznym, komunikacyjnym, globalnym, czy po prostu internetowym. Niestety nie doczekało się jednej, spójnej teorii. W niniejszym rozdziale postaram się więc przedstawić jego najważniejsze definicje, scharakteryzować cechy oraz opisać narzędzia, którymi się posługuje.

Pojęcie społeczeństwa informacyjnego

Genezy społeczeństwo informacyjnego należy doszukiwać się w już w latach 70. XX wieku na obszarze Stanów Zjednoczonych: „Zaczął się tworzyć nowy technologiczny paradygmat, zorganizowany wokół technik informacyjnych, był on specyficznym segmentem społeczeństwa amerykańskiego, rozwijającym się w interakcji z globalną gospodarką i ze światową geopolityką, która przybrała postać nowego systemu produkcji, komunikowania się, zarządzania i życia”^[1]. Cechami charakterystycznymi społeczeństwa informacyjnego są zatem: informacja, wiedza, technologia, komunikacja i rozwój^[2].

Po raz pierwszy sformułowania „społeczeństwo informacyjne” użyto w 1963 roku, a jego twórcą był japoński socjolog Tadao Umesamo. Wykorzystał on je w artykule traktującym o ewolucji teorii społeczeństwa opartego na przemysłach informacyjnych. Jednak pojęcie to zostało spopularyzowane przez innego Japończyka – Kosuke Koyame, a w latach 70. XX wieku uzyskało wymiar polityczny oraz stało się przedmiotem analiz i działań japońskich ministerstw. Od tego czasu koncepcja społeczeństwa informacyjnego szybko się rozwijała, a jego powstanie, rozwój i przyszłość stały się przedmiotem badań prowadzonych na całym świecie. Jak jednak koncepcja ta rozwijała się poza krajem kwitnącej wiśni? Do Europy dotarła dopiero w 1978 roku, kiedy to zainteresował się nią prezydent Francji poprzez raport złożony mu przez S. Nora i A. Minca. Lata 80. to czas powszechnego przyjęcia teorii w Stanach Zjednoczonych. Lata 90. to natomiast kres, w którym szczególnie zainteresowała się nią Unia Europejska. Za początek tworzenia się społeczeństwa informacyjnego w Europie uznaje się natomiast rok 1994, wtedy bowiem Komisja Europejska opublikowała dokument Europa i globalne społeczeństwo informacyjne^[3].

Społeczeństwo informacyjne starał się scharakteryzować również inny japoński socjolog Yoneji Masuda. W swojej książce The information Society as Post-industrial Society pisze: „Cywilizacja, którą zbudujemy, zbliżając się do końca XX wieku, nie będzie cywilizacją materialną, symbolizowaną przez wielkie konstrukcje, ale będzie faktycznie cywilizacją niewidoczną. Precyzyjnie powinno się ją nazywać cywilizacją informacyjną. Homo sapiens, który pod koniec ostatniej epoki lodowcowej stanął przed początkiem pierwszej – materialnej cywilizacji, stoi dziś po dziesięciu tysiącach lat na progu drugiej – cywilizacji informacyjnej”^[4].

W dzisiejszym społeczeństwie mają miejsce ciągłe przeobrażenia technologiczne, różne dziedziny techniki łączą się ze sobą powodując zwiększony przepływ informacji. Informacja i technologie informacyjne są obecnie jednym z najważniejszych czynników rozwoju cywilizacyjnego. Odbywa się to dzięki powstaniu wspólnego języka cyfrowego, w którym „formułowana jest, przechowywana, odczytywana, przetwarzana i przesyłana informacja. Żyjemy w świcie, który – zgodnie ze słowami Nicholasa Negroponte’a (1997) – stał się cyfrowy”^[5].

Warto również zauważyć, że cywilizacja ta staje się coraz bardziej złożonym systemem, który ciężko w sposób jednoznaczny scharakteryzować i opisać. Funkcjonowanie tego systemu jest uzależnione od wiedzy i technik informacyjno-komunikacyjnych, dominującymi wartościami są natomiast wiedza ludzi oraz ich zdolność do przyswajania i przetwarzania informacji^[6]. „Społeczeństwo staje się informacyjnym, kiedy stopień komplikacji rozwoju społeczno-ekonomicznego zmusza do użycia narzędzi, bez których nie jest już możliwe zgromadzenie, przetworzenie i zużytkowanie olbrzymiej „infomasy”, zapanowanie nad szumem informacyjnym jedynie za pomocą mózgu oraz tradycyjnych nośników i narzędzi komunikacji (…)”^[7].

Z kolei Manuel Castells definiuje społeczeństwo informacyjne jako nową formę rozwoju, która – jak sam to określa, wyłoniła się poprzez restrukturyzację kapitalistycznego sposobu produkcji. Ponad to przyjmuje on, że społeczeństwo informacyjne zorganizowane jest wokół procesów, w które zaangażowani są ludzie. Na procesy te natomiast składają się historycznie zdeterminowane stosunki produkcji, doświadczania i władzy^[8].

Społeczeństwo informacyjne starała się również scharakteryzować Ewa Jurczyńska-McCluskey. Autorka określa je jako: znacznie spolaryzowane pod względem rozumienia i użytkowania informacji. Społeczeństwo w tym ujęciu jest podzielone na dwie grupy. Pierwsza to warstwa twórców, innowatorów i producentów. Natomiast druga to masy odbiorców i konsumentów, którzy jeśli nie są odpowiednio przygotowani – nie są w stanie zrozumieć i racjonalnie korzystać z informacji. Jeśli zaś chodzi o same informacje, to są przekazywane za pomocą tzw. pośredników (dziennikarzy, polityków, marketingowców), którzy mają aspiracje oraz władzę do interpretowania, upowszechniania oraz narzucania swojego punktu widzenia^[9].

Z kolei w książce „Człowiek wobec środków masowego przekazu”, której autorem jest Piotr Sitek możemy przeczytać, że w dzisiejszym społeczeństwie kapitałem staje się wiedza oraz umiejętność tworzenia informacji. Dominującymi wartościami społecznymi stały się natomiast: wolność słowa, wyrażanie samego siebie, tolerancja, harmonia i konsumpcja przyjemności^[10]. Autor odnosi się również do zmian, jakie zachodzą w dzisiejszym społeczeństwie. Według niego gwałtownie postępująca ewolucja informacyjno-komunikacyjna doprowadziła do powstania technologii, które wraz z ciągłym ich wdrażaniem w niemal każdy aspekt życia ludzkiego zmieniają je bezpowrotnie. Zmianie ulega tutaj przede wszystkim sam system komunikowania społecznego, który znacząco wpływa i transformuje również procesy gospodarcze, polityczne i społeczne. Piotr Sitek zaznacza również, że: „To właśnie sieci stały się najważniejszymi narzędziami technologicznymi współczesnych społeczeństw, w których gromadzenie, przetwarzanie, transmisja i dystrybucja informacji jest fundamentalnym źródłem zarówno produktywności jak i (chyba przede wszystkim) władzy”^[11].

Uzupełniając powyższe teorię, odwołam się również do książki „Ryzyko w nowoczesnym świecie”, której autorem jest Jan Burzyński. Jego zdaniem dynamika społeczeństwa informacyjnego, która wyraża się m.in. poprzez niespotykany wcześniej w historii postęp techniczny doprowadziła do bezprecedensowego awansu życiowego mas społecznych^[12]. Awans ten w innym wypadku nie byłby możliwy w tak szybkim tempie oraz na tak wielką skalę. Każdy ma dzisiaj możliwość uczestnictwa w kulturze, jednak mimo to wśród społeczeństwa prym wiedzie zaspokajanie potrzeb materialnych. Staliśmy się niewolnikami technologii i konsumpcji, a kultura tak wcześniej pielęgnowana schodzi na dalszy plan i stopniowo traci swoją wartość.

Cechy społeczeństwa informacyjnego

Według Manuela Castells’a jedną z ważniejszych cech społeczeństwa informacyjnego jest nacisk na spersonalizowane urządzenia, interaktywność, sieciowość i bezustanne poszukiwanie nowych rozwiązań technologicznych^[13], które zdaniem autora często nie mają nawet żadnego sensu z finansowego czy racjonalnego punktu widzenia. Zaznacza on również, że obecną rewolucję techniczną charakteryzuje fakt, że jej główną cechą nie jest centralna rola wiedzy i informacji – co sugeruje wiele innych definicji, lecz zastosowanie takiej wiedzy do generowania informacji oraz tworzenia urządzeń do ich przetwarzania i komunikowania się^[14]. Podkreśla on również, że wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego działalność gospodarcza będzie stopniowo przesuwała się z produkcji towarów na dostarczanie usług. Zatrudnienie w rolnictwie oraz przemyśle będzie spadać, czemu z kolei towarzyszyć będzie zwiększone zapotrzebowanie na pracowników w sektorze usług. Im bardziej bowiem rozwinięta jest gospodarka danego kraju, tym bardziej zatrudnienie w niej i jej produkcja skoncentrowane będzie na usługach^[15]. Dodatkowo uwagę warto zwrócić na jeszcze jedną cechę społeczeństwa informacyjnego, a jest to: sieciowa logika jego podstawowej struktury, co wiąże się z innym ważnym pojęciem, jakim jest: społeczeństwo sieci^[16]. Pojęcie to odnosi się do teorii mówiącej, że społeczeństwa w coraz większym stopniu zorganizowane są wokół sieci. „Sieci stanowią nową morfologię społeczną naszych społeczeństw, a rozprzestrzenianie się logiki usieciowienia w sposób zasadniczy zmienia funkcjonowanie i wyniki w procesach produkcji, doświadczenia, władzy i kultury”^[17].

Głównymi aspektami społeczeństwa informacyjnego są zatem: technologia wytwarzania wiedzy, jej przetwarzanie oraz symboliczna komunikacja. Oczywiście, jak określa Manuel Castells „Wiedza i informacja są kluczowymi elementami we wszystkich sposobach rozwoju, ponieważ proces produkcji jest zawsze oparty na pewnym poziomie wiedzy i przetwarzania informacji”^[18]. Można powiedzieć, że technologia informacyjna jest dla społeczeństwa postindustrialnego tym, czym były nowe źródła energii dla wcześniejszych rewolucji przemysłowych: „począwszy od maszyny parowej do elektryczności, paliw kopalnych a nawet energii nuklearnej, jako że wytwarzanie i dystrybucja energii były kluczowym elementem leżącym u podstaw społeczeństwa industrialnego”^[19].

Istotne cechy społeczeństwa informacyjnego wyróżnia również Maria Nowina Konopka. W książce „Społeczeństwo Informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania” możemy przeczytać: „Do elementarnych cech społeczeństwa informacyjnego zalicza się: wytwarzanie, przechowywanie, przekazywanie, pobieranie i wykorzystywanie informacji przez większość obywateli oraz organizacji i miejsc pracy w szeroko rozumianym zakresie użytku własnego, społecznego, w edukacji i działalności zawodowej”^[20].

Podsumowując, społeczeństwo informacyjne można scharakteryzować za pomocą kilku materialnych cech:

• informacja stanowi jego główny surowiec, buduje i tworzy społeczeństwo informacyjne;
• to technologie działają na informację, a nie informacja na technologie (jak to była w rewolucji przemysłowej);
• wszechobecność nowych technologii oraz ich wzmożony wpływ na społeczeństwo (formuje procesy indywidualnej i zbiorowej egzystencji);
• rodzi się sieciowa logika, czyli zbiór stosunków, w których operuje się nowymi technologiami informacyjnymi;
• występuje elastyczność struktur, co umożliwia zmianę, modyfikację oraz rekonstrukcję elementów sieci;
• ciągła zmiana i płynność organizacyjna;
• łączenie się technologii w jeden, wysoce zintegrowany system (technologie łączą się ze sobą co ułatwia im rozwój)^[21].

Dodatkowo warto również wspomnieć kilka niematerialnych czynników, o których wspomina wielu naukowców w swoich pracach i badaniach dotyczących społeczeństwa informacyjnego. Najważniejsze z nich to: odmasowienie, decentralizacja, denacjonalizacja, zniesienie przestrzeni, eliminacja pośredników i przede wszystkim rozpad więzi. Zmianie ulegnie również znaczenie czasu i przestrzeni^[22].

---

^[1] M. Castells: Społeczeństwo sieci. PWN: Warszawa 2008, s. 23.

^[2] A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski: E-usługi a społeczeństwo informacyjne. Wydawnictwo Difin: Warszawa 2009, s. 13.

^[3] A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski: E-usługi a społeczeństwo…, s. 11-12.

^[4] Y. Masuda: The Information Society as Post-industrial Society. Institut for the Information Society: Tokyo 1981. Za: M. Nowina Konopko: Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego. [w] Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania. Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne: Warszawa 2006, s. 14.

^[5] M. Castells: Społeczeństwo sieci…, s. 44.

^[6] A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski: E-usługi a społeczeństwo…, s. 9-10.

^[7] K. Krzysztofek, M. Szczepański: Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych. UŚ: Katowice 2002, s. 178.

^[8] M. Castells: Społeczeństwo sieci…, s. 31.

^[9] E. Jurczyńska-McCluskey: Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa wiedzy. [w] Od społeczeństwa industrialnego do społeczeństwa informacyjnego. AGH: Kraków 2007, s. 177-178.

^[10] P. Sitek: Człowiek wobec środków masowego przekazu. Wydawnictwo WARTO: Dzięgielów 2009, s. 34.

^[11] Tamże, s. 35.

^[12] J. Burzyński: Ryzyko w nowoczesnym świecie. ATH: Bielsko-Biała 2008, s. 21.

^[13] M. Castells: Społeczeństwo sieci…, s. 23.

^[14] Tamże, s. 45.

^[15] Tamże, s. 205-206.

^[16] Tamże, s. 37.

^[17] Tamże, s. 467.

^[18] Tamże, s. 33.

^[19] Tamże, s. 45.

^[20] M. Nowina Konopka: Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego. [w] Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania. Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne: Warszawa 2006, s. 19.

^[21] M. Castells: Społeczeństwo sieci…, s. 79-80.

^[22] P. Sitek: Człowiek wobec…, s. 36-37.